سارا كريمان
مجموعه فرهنگي و تاريخي سعدآباد با هشتصد هزار مترمربع مساحت، صد بنا و ساختمان تاريخي، شانزده موزه متنوع هنري و تاريخي به اضافه ويژگي‌هاي منحصر‌به‌فرد طبيعي نه تنها در ايران بلكه در سطح جهان از اهميت بسزايي برخوردار است. موزه نظامي مجموعه سعدآباد يكي از شانزده موزه اين مجموعه است. گنجينه‌اي ارزشمند شامل هزاران سلاح سرد و گرم و آثار متعدد ديگر كه روايتگر هزاران سال منش فرهنگي مردم ايران زمين حتي در مواجه با مقوله نبرد و دفاع است. كهن‌ترين اشياي اين موزه در حدود سه هزار سال قدمت دارد وآثار متاخر آن متعلق به سرداران رشيد ايران‌زمين در دفاع هشت‌ساله از اين مرز و بوم مقدس است. از صلابت و متانت البسه سرباز هخامنشي تا يونيفرم خون‌آلود شهيد مصطفي چمران، از نقشه باستاني شهر هرات تا ماكت شكست حصر آبادان و ... موزه نظامي سعدآباد به لحاظ گردآوري آثار با ارزش تاريخي و هنري در رده بزرگ‌ترين و مهم‌ترين موزه‌هاي كشور است. پروژه مرمت و بازسازي اين موزه در سال‌هاي اخير يكي از اقدامات كلان و اساسي وزارت ميراث فرهنگي با همكاري ارتش جمهوري اسلامي بوده است. اين موزه چندي است كه به علت حجم گسترده فعاليت‌هاي عمراني و مرمتي بازديد عمومي ندارد، اما با توافق انجام‌شده ميان مجموعه سعدآباد و ستاد ارتش جمهوري اسلامي، مقرر شده پروژه‌هاي مرمتي اين موزه با سرعت بيشتري تكميل شوند و موزه نظامي به زودي پذيراي بازديد‌كنندگان خواهد بود. بر اين اساس در گفت‌وگويي با دكتر كيا پارسا، مدير مجموعه سعدآباد در مورد ويژگي‌هاي اين موزه و روند مرمت و بازگشايي آن به مرور شگفتي‌هاي كمتر شنيده شده موزه پرداخته‌ايم.
ذهنيت عمومي مردم درباره سعدآباد اقامتگاه آخرين خانواده سلطنتي است و شايد بسياري از مردم از تنوع موزه‌هاي اين مجموعه مطلع نباشند. بر اين مبنا اصولا دليل وجود موزه نظامي در سعدآباد چيست؟
با پيروزي انقلاب اسلامي كاخ‌هايي كه محل زندگي خانواده پهلوي بود، به جهت روشنگري و عبرت‌آموزي به موزه تبديل شد. اما از آنجايي كه از همان ابتدا اين ماموريت به افرادي مطلع و فرهنگي سپرده شد، ايشان با درك اهميت و نقش موزه‌ها در ساختار فرهنگي جامعه تنها بخش‌هايي از اين مجموعه‌ها را به شرايط سابق به موزه تبديل و در حقيقت از دخل و تصرف در آنها خودداري كردند. اين كارشناسان بهترين بهره را از فرصت پيش‌آمده به نفع انجام فعاليت‌هاي فرهنگي نصيب جامعه كردند. اگر به سال و زمان افتتاح موزه‌هاي مجموعه سعدآباد دقت كنيم، درمي‌يابيم كه ديدگاه تنوع موضوعي و بهره‌گيري فرهنگي از اين مجموعه عظيم از همان ابتدا در دستور كار بوده و اين وسعت نظر اكنون مجموعه‌اي را به صورت شهر موزه‌ها در اختيار مردم قرار داده كه گستره وسيعي از حوزه‌هاي مختلف موزه‌داري را در بر‌مي‌گيرد. توجه بفرماييد موزه‌هايي مانند موزه هنرهاي زيبا و موزه نظامي در سال‌هاي اوليه پيروزي انقلاب اسلامي، در دوره رياست‌جمهوري مقام معظم رهبري و به دست ايشان افتتاح مي‌شود. اين مساله گوياي اهميتي است كه بالاترين مقامات كشور براي توسعه موزه‌ها قائل بوده‌اند.
تاريخچه شكل‌گيري موزه نظامي و آثار و موضوعات آن را براي‌مان مرور كنيد.
تاريخچه گردآوري آثار اين مجموعه عمدتا به دوره قاجار باز مي‌گردد. بخش زيادي از سلاح‌هاي سرد و گرم اين مجموعه متعلق به سلاطين قبل از قاجار بوده كه به همراه گنجينه‌هاي ديگر در اختيار قاجاريان قرار مي‌گيرد. به عنوان مثال شمشيرهاي امير تيمور گوركاني، جوشن و ادوات متعلق به شاه اسماعيل صفوي، شمشيرهاي ساير پادشاهان صفوي، كمان‌ها و زوبين‌هاي زرنگار سلطنتي، تفنگ‌هاي اوليه طلاكوبي شده و بسياري آثار از اين دست كه در كنار ساير آثار هنري و هداياي سلطنتي در تالار موزه كاخ گلستان كه توسط ناصرالدين‌شاه ايجاد شد و ما آن را اولين موزه ايران مي‌دانيم، جمع‌آوري شده بودند. بخش آثار نظامي در حكومت رضا شاه به دانشكده افسري انتقال پيدا مي‌كند و با تكميل اين مجموعه موزه نظامي در سال 1340 در دانشكده افسري ايجاد مي‌شود. پس از پيروزي انقلاب اسلامي و بر مبناي همان ديدگاه فرهنگي كه ذكر شده اين آثار به سعدآباد منتقل مي‌شود و در ساختماني كه متعلق به شهرام پهلوي بوده با چيدماني جديد به نمايش در مي‌آيد. با پايان گرفتن جنگ تحميلي تعدادي از آثار مرتبط با شهداي بزرگ ايران به همراه ماكت‌هايي كه بخش‌هايي از افتخارات سرداران ايراني را بازنمايي مي‌كنند به اين مجموعه اضافه شد؛ مانند لباس خونين شهيد چمران و يادگارهايي از شهيدان فكوري، فلاحي، بابايي و... در مجموع اين موزه سه هزار سال از تاريخ دفاع از كيان ايران را در بر مي‌گيرد.
اما نكته مهم در مورد اين موزه جدا از جنبه رزمي آثار، محتواي هنري و پژوهشي آن است. بازديد‌كنندگان با سير تحول پوشاك نظامي از دوره هخامنشي تا زمان حال و هنرهاي مختلف مانند تزيينات طلاكوبي بر فولاد يا رويدادهاي مهم تاريخي مانند جنگ‌هاي ايران و روس، نجات آذربايجان و بسياري عناوين ديگر نيز آشنا مي‌شوند.
جايگاه اين موزه در مجموعه سعدآباد
چگونه است؟
موزه نظامي بيشترين فضا را در ميان موزه‌هاي سعدآباد به خود اختصاص داده است؛ به اين دليل كه بخشي از آثار اين موزه به اندازه‌اي بزرگ هستند كه در فضاي بيروني اين موزه به نمايش درآمده‌اند. اين آثار شامل تعدادي از هواپيماهاي اوليه نيروي هوايي ايران، انواع تانك‌هاي قديمي متعلق به جنگ جهاني دوم، خودرو‌هاي عظيم نفربر، ماكت رزم‌ناو دوره هخامنشي، توپ‌هاي جنگي، بالگرد پهن‌پيكر غنيمتي در دفاع مقدس و ادوات سنگين نظامي و... است. ساير آثار مربوط به فضاي داخلي در ساختماني با حدود دو هزار متر زيربنا قرار دارد. در نتيجه موزه نظامي در رده موزه‌هايي قرار مي‌گيرد كه هم فضاي داخلي دارند و هم فضاي خارجي و از اين جهت قابل مقايسه با موزه‌هاي بزرگ دنياست. در دوران بازديد اين موزه علاقه‌مندان زيادي دارد و در رده موزه‌هاي پربازديد سعدآباد است.
نحوه مديريت موزه نظامي به چه صورت است؟
اين مساله هم از نقاط قوت موزه نظامي است، زيرا نمونه موفقي از همكاري بين ارگاني است. امين اموال و مدير و پرسنل اين موزه از كادر ارتش جمهوري اسلامي هستند و بنا و محوطه اين موزه متعلق به وزارت ميراث فرهنگي است. در نتيجه در طراحي و انجام اقدامات موزه اين دو نهاد با يكديگر همكاري مي‌كنند. همچنين با توجه به موزه‌اي بودن آثار وزارت ميراث فرهنگي در صيانت و مرمت آثار اين موزه خود را مسوول مي‌داند. از نكات جذاب اين موزه راهنمايان و كارشناسان آن هستند كه از عزيزان كادر ارتشي هستند و با لباس نظامي در مورد تاريخ و فرهنگ ايران، بازديد‌كنندگان را راهنمايي مي‌كنند.
تفسير شما از تلاقي هنر و ادوات نظامي چيست؟
ايرانيان در طول تاريخ مردماني صلح‌جو و غير مهاجم بودند. به گواهي تاريخ در هيچ نبردي وارد نشدند مگر با هدف دفاع از ميهن و كيان خويش. جهان مطلوب از نظر ايرانيان سرشار از زيبايي و لطافت است. از آنجايي كه بر خلاف نظر ايرانيان نبرد و جدال و امري حقيقي بوده و هر اندازه ما از آن دوري كنيم در مقاطع مختلف نيازمند دفاع از خويش هستيم پس بايد ابزار دفاعي داشته باشيم. اما روحيه و ذهنيت ايراني حتي روي سلاح نيز خود را نشان مي‌دهد. ادوات جنگي خواه سلاح سرد يا گرم موجود در موزه تبديل به بستري براي هنرآفريني شده‌اند. شمشيرهايي با تيغه‌هاي فولاد طلاكوب يا اولين نمونه از تفنگ‌هاي سرپر موجود در اين موزه، به زيباترين شكل تزيين شده‌اند به اندازه‌اي كه بيشتر اثر هنري هستند تا وسيله كشتار.
در مورد جلسه با رييس ستاد ارتش جمهوري اسلامي ايران و توافقي كه بين شما و اين نيرو براي موزه شد، توضيح مي‌دهيد؟
عمليات مرمت و رفع مشكلات ساختماني موزه نظامي از سال 1396 آغاز شده است و در حين مرمت مشكلات عديده و پيچيده ساختماني خود را نشان داد از آنجا كه اين مجموعه با ميراث بسيار ارزشمندي مواجه بود، تصميم گرفته شد پروژه مرمت و تجهيز اين موزه به بهترين و كامل‌ترين صورت انجام شود كه نيازمند اعتبارات مالي زيادي بود. در جلسه‌اي كه با امير دريادار سياري داشتيم ضمن تشريح اهميت اين موزه و اقدامات صورت گرفته بر همكاري دوجانبه جهت تسريع در تكميل عمليات بازگشايي به نتايج بسيار خوبي رسيديم و به ياري خداوند اين موزه به زودي بازگشايي خواهد شد.
در مورد گستره عملكردي و محتوايي اين موزه پس از بازگشايي چه چشم‌اندازي داريد؟
موزه نظامي را نبايد بخشي منفك از مجموعه موزه‌هاي سعدآباد دانست. از نظر من اين نقد بر مسوولان گذشته وارد است كه اين موزه را آنچنان كه شايسته است به مردم معرفي نكرده‌اند. در برنامه‌هاي آينده موزه نظامي به عنوان يكي از مهم‌ترين موزه‌هاي كشور نقش بيشتري در برنامه‌هاي محتوايي مجموعه ايفا خواهد كرد. آثار تاريخي موجود در اين موزه به همراه امكانات فضايي و محيطي پل ارتباطي موثري در ارتباطات فرهنگي و موزه‌اي است.
موزه نظامي را نبايد بخشي منفك از مجموعه موزه‌هاي سعدآباد دانست. از نظر من اين نقد بر مسوولان گذشته وارد است كه اين موزه را آنچنان كه شايسته است به مردم معرفي نكرده‌اند. در برنامه‌هاي آينده موزه نظامي به عنوان يكي از مهم‌ترين موزه‌هاي كشور نقش بيشتري در برنامه‌هاي محتوايي مجموعه ايفا خواهد كرد.